Cá nhân người viết cho rằng tất cả biểu hiện của đời sống xã hội đều xuất phát từ giáo dục, vì vậy xin trao đổi đôi lời về mục tiêu của giáo dục xưa và nay.

Triết lý giáo dục của Nho gia: học phép trừ

Bàn về mục tiêu giáo dục, chương Thánh Kinh – Sách Đại học, một trong bốn kinh điển của Nho giáo (còn gọi là Tứ Thư) viết:

“Đạo học lớn cốt để phát huy đức sáng, đức tốt đẹp của con người, đổi mới khiến lòng dân bỏ cũ theo mới, bỏ ác theo thiện, khiến mọi người đạt đến mức độ đạo đức hoàn thiện nhất. Có hiểu được phải đạt đến mức độ đạo đức hoàn thiện nhất thì mới kiên định chí hướng. Chí hướng kiên định rồi, tâm mới yên tĩnh. Tâm yên tĩnh rồi, lòng mới ổn định. Lòng ổn định rồi, suy nghĩ sự việc mới có thể chu toàn. Suy nghĩ sự việc chu toàn rồi, mới có thể xử lý, giải quyết công việc được thỏa đáng. Vạn vật đều có đầu có đuôi, có gốc có ngọn. Vạn sự đều có bắt đầu và kết thúc. Biết làm cái gì trước cái gì sau, tức là đã tiếp cận nguyên tắc của đạo rồi”. 

Sách “Đại Học”

Đọc đoạn văn này, ta thấy mục tiêu của giáo dục là “bỏ cũ theo mới, bỏ ác theo thiện”. Một người khi đi học là bắt đầu bước đi trên con đường học đạo để từng bước, từng bước trừ bỏ đi những tâm tính xấu; khi bỏ đi những tâm tính xấu sẽ thay vào đó là những tâm tính tốt, dần dần thuận theo tự nhiên sẽ đạt đến mức độ đạo đức hoàn thiện nhất, cuối cùng là “biết làm cái gì trước cái gì sau, tức là đã tiếp cận nguyên tắc của đạo rồi”. Điều này có nghĩa là học đạo, cảnh giới cao nhất là đắc đạo.  

Học có ba nhân tố cốt yếu: cha mẹ, thầy giáo và học trò. Ba người này đều phải hướng đến “bỏ ác theo thiện”, nghĩa là cùng hướng đến mục tiêu đề cao đạo đức và nhân phẩm, không lấy thỏa mãn nhu cầu cá nhân làm mục đích. Khi cha mẹ, thầy giáo và học trò đều cùng chung mục tiêu thì quá trình dạy học, biên soạn giáo trình, giáo án và đề ra kỷ luật nghiêm khắc cũng đều vì mục tiêu “bỏ ác theo thiện”; nếu lệch khỏi mục tiêu này, tức là cái gì phát huy những tính ác của con người, thì phải loại bỏ.

Trong con người đều có hai mặt thiện và ác cùng tồn tại, mặt thiện là tốt, có lợi cho vạn sự vạn vật; mặt ác thì có hại; vì thế cần học để trừ bỏ đi những mặt ác của con người như tâm tính và hành vi xấu. Nói như toán học là “học phép trừ”, tức là từng bước, từng bước trừ đi những tâm tính xấu của con người.

Khi người ta bỏ đi ý niệm xấu thì con người sẽ dần trở nên tốt hơn, càng trừ bỏ đi nhiều tính xấu thì con người càng trở nên cao thượng, cuối cùng là “đạt đến mức độ đạo đức hoàn thiện nhất”. Khi đạt đến trạng thái này thì tự biết quản thúc và kiềm chế các dục vọng quá mức của mình, không gây họa cho xã hội.

Xã hội muốn yên bình thì tất cả mọi người đều phải coi trọng tu dưỡng đạo đức. Pháp luật chỉ có tác dụng răn đe và canh chừng bên ngoài, không thể quản thúc được cái tâm của con người. Sách Đại học viết: “Từ vua thiên tử đến người bình dân, ai ai cũng phải lấy tu dưỡng phẩm đức làm gốc. Một cây cái gốc đã mục nát rồi mà cái ngọn còn tươi tốt là điều không thể có”. Đọc đến đoạn này, ta thấy nguồn gốc mang đến sự yên bình cho gia đình và thịnh trị cho xã hội là ở “tu dưỡng phẩm đức làm gốc”, nếu gia đình, xã hội xa rời mục tiêu này thì người ác sẽ nhiều, người hiền sẽ ít dẫn đến rối loạn, không pháp luật nào có thể quản lý hiệu quả. 

Ngày nay, người ta khó lý giải mối quan hệ giữa tu dưỡng đạo đức và kiếm tiền, cho rằng đạo đức và kiếm tiền không liên quan đến nhau. Kỳ thực, nếu chịu khó quan sát thì sẽ thấy mối quan hệ giữa tu dưỡng đạo đức và kiếm tiền có liên quan chặt chẽ với nhau. Ví dụ người thợ khéo tay, chăm chỉ, làm có trách nhiệm và giữ chữ tín sẽ có nhiều việc và thu nhập cao hơn so với những người thợ làm việc cẩu thả lười nhác. 

Mục tiêu giáo dục hiện nay: học phép cộng

Xuất phát từ mong muốn có cuộc sống tốt hơn nên con người mới làm việc, sự sáng tạo của con người thúc đẩy sự phồn vinh cho xã hội. Ham muốn là động lực thúc đẩy lao động, sáng tạo nhưng nó cũng có mặt trái là một cái thùng không đáy, nếu không có điểm dừng thì con người suốt ngày tranh đấu ngược xuôi, không có phút nghỉ ngơi thư giãn, trở thành nô lệ của vật chất.

Theo quan niệm hiện nay, con người có hai nhu cầu chính là vật chất và tinh thần, mọi hoạt động trong xã hội là để thỏa mãn hai nhu cầu này. Và học là con đường đạt được sự thỏa mãn, tất cả tri thức dạy học, bằng cấp, chứng chỉ nghề nghiệp… của nhân loại là để làm sao thỏa mãn nhu cầu của con người. Điều này ở một mức độ nhất định có sự kiểm soát thì không sai, nhưng nếu bị phóng đại quá mức thì sẽ tạo ra áp lực lớn cho mỗi cá nhân, gia đình, khiến toàn xã hội rơi vào vòng xoáy “làm sao để thỏa mãn tối đa nhu cầu”. Khi dục vọng không thể kiểm soát được, con người ta sẽ tìm cách sử dụng những thủ đoạn bất chính để làm sao có lợi cho mình.

Tìm cách thoả mãn tối đa nhu cầu của con người, thực chất là tìm cách khuếch đại đến cùng cực ham muốn của “cái thùng không đáy”. Từng giây, từng phút tìm mọi cách để đổ đầy cái thùng không đáy “lòng ham muốn”, hình dung toán học là mỗi ngày cộng thêm một ít, cộng đến vô cùng vô tận, tức là làm phép tính cộng. 

Vậy phép cộng thì có gì sai? Người ta sẽ không thể phát hiện ra cái sai nếu đứng ở trong cái lý của truy cầu sự thỏa mãn. Nhưng nếu thoát ra sự truy cầu thỏa mãn về vật chất, danh vọng, địa vị…, quay trở lại để tìm kiếm sự bình yên thì sẽ phát hiện ra những truy cầu nhằm thỏa mãn nhu cầu quá mức là cực kỳ sai lầm, tự mình tạo ra áp lực và phiền phức. Tại sao một đứa trẻ luôn vui vẻ thoải mái khi trong tay không có sở hữu bất kỳ bằng cấp hay tài sản gì, trong khi người lớn dù ít hay nhiều cũng đều sở hữu một lượng tài sản nhất định nhưng hiếm khi đạt được sự vui vẻ, thoải mái trong ba ngày liên tục? Nguyên nhân là do những truy cầu, toan tính, lo nghĩ quá mức làm cho mất đi sự vui vẻ.

Tựu chung lại, sự khác biệt bản chất giữa giáo dục hiện nay và giáo dục thời xưa là: giáo dục thời xưa lấy tu dưỡng đạo đức làm gốc, để hoàn thiện con người, tức là học phép trừ, tự mình trừ đi những tâm tính xấu và ham muốn không chính đáng; còn giáo dục hiện nay là làm sao thỏa mãn dục vọng của con người về tiền tài, địa vị, danh vọng…, thực chất là đang học phép cộng đến vô cùng vô tận. Con người không có ước thúc về đạo đức sẽ dễ làm ra các việc xấu. Hiện nay để ngăn ngừa những hành vi xấu phải ban hành pháp luật, sử dụng hình phạt để răn đe, đây là hoạt động có tính cưỡng bức, không mang tính tự nguyện nên hiệu quả không cao, chỉ trông chừng bề mặt.